سه کشف است اندرین ره تا بدانی

به علمی و خیالی و عیانی

بود علم نخستین کشف اسرار

اگر با او عمل باشد ترا یار

وجودت از خودی چون گشت خالی

پس آنگه کشفها باشد خیالی

مشو ایمن درین هر دو ز شیطان

درین هر دو بود راهش یقین دان

بلی اندر عیانی ره نیابد

در آن راز نهانی ره نیابد

تو بازیهای او را نیک بشناس

که تا ضایع نگردد بر تو انفاس

چو دانستی کمینگاه عزازیل

نبندد بر تو بر راه عزازیل

بود هر کشف را ظاهر نهانی

کزو پیدا شود روشن معانی

نشان کشف علمی را تو بشناس

که تا داری همیشه پاس انفاس

شود بینا روان تو بحکمت

همان گویا زبان تو بحکمت

بود جاری حقایق بر زبانت

بسی پوشیده‌های گردد عیانت

بدان اوصاف چون موصوف گردی

اگر گوئی سخن موقوف گردی

هوائی باشد این گفتن تو میدان

زبان را اندرین گفتن مجنبان

بلی ذوقیست در گفتن هوائی

نداند این بجز مرد خدائی

کمینگاهی است شیطان را درین ذوق

که میل نفس را بفریبد آن ذوق

چنان مستغرق گفتن شود مرد

که گردد خالی او از خواب و از خورد

بود عشقی زبانش را بگفتن

که گفتن را نه بتواند نهفتن

زبانت اندرین دم بسته باید

که کار و بار تو یکسر گشاید

تو گفتن را شوی مانع به یک چند

زبان خویش را داری تو در بند

شود پیدا ترا کشف خیالی

بسی صورت درو بینی تو حالی

بسی آوازها آید بگوشت

که آید دل در آن حالت بجوشت

بسی احوال غیبی را بدانی

که باشد جمله از راه معانی

مخور لقمه بشبهت اندرین راه

که تا بسته نگردد بر تو آن راه

نشان آن باشد آن کس را در آن حال

بگردد در درونش جمله احوال

شود نوری قرین چشم ظاهر

که ربانی بود آن نور طاهر

بهر کس گر نظر کرد اندر آن حال

بگردد در درونش جمله احوال

در آن حالت بصورت درنماند

حقیقت معنی هر یک بداند

بداند آنکسی کو را سعید است

هم آنکس را که از حضرت بعید است

قیامت نقد او گردد در آن حال

که بر وی کشف گردد جمله احوال

به بیند صورت ابلیس را هم

شناسا گردد آن تلبیس را هم

بگوش آواز تحمید ملایک

همان تسبیح و تمجید ملایک

همان تسبیح حیوانات یکسر

شود معلوم او را ای برادر

سراسر بشنود آن را بداند

از آن آواز حیران بماند

نشان چشم و سمع جان همین است

کسی داند که او صاحب یقین است

اگر خواهد که آرد در عبارت

و یا رمزی بگوید در اشارت

در آن سر وقت او بیهوش گردد

یقین بیطاقت و مدهوش گردد

که تا این حالش پوشیده ماند

کسی از وقت و حال او نداند

چو عالی گردد آن کشف عیانی

بخواهد دید سید را نهانی

شود نوری قرین چشمش از شرع

بدان بینا شود از اصل تا فرع

وجود خویش بیند سنگ یاقوت

همه عالم شده همرنگ یاقوت

درون خود خنک یابد از آن ذوق

شود بی‌خویشتن حیران از آن ذوق

بخود چون باز آید کشته و خوش

همه عالم همی بیند چو آتش

در ان عالم تن خود غرق بیند

برون از حیلت و از زرق بیند

درونش سرد باشد اندر آن حال

فرو ماند زبان از قیل و از قال

پس آنگه با خود آید او دگر بار

وجودخویش بیند همچو زنگار

همه عالم شده بس سبز و روشن

جهان یکسر شده بر وی چو گلشن

درین عالم تمامت آفرینش

چو شخصی بیند او از روی بینش

چو آن شخص لطیف روشن پاک

نوشته بیند او خطی که لولاک

پس آنگه بیند او نور گزیده

که خیره گردد اندر وی دو دیده

منقش باشد آن نور مطهر

توان آن نقش را خواندن سراسر

هر آن نقشی کز آن نور مبین است

تمامت رحمة للعالمین است

یکی صورت شود پیدا از آن نور

که چشم بد بود پیوسته زان دور

که باشد معنوی آن صورت پاک

که اندر وصف او گفتند لولاک

بود آن صورت زیبای خواجه

همی آن طلعت زیبای خواجه

در آن حضرت برآید جمله کامش

برند از زمره احباب نامش

بباشد دیو نفسش هم مسلمان

هم او مالک شود در ملک ایمان

شود نومید ازو شیطان بیکبار

نیاید نزد او هرگز دگر بار

مشاهد گردد آن کس پس یقین بین

طلاق هر دو عالم داده با این

پس آنگه از خودی فارغ شود مرد

شود از ماسوی الله جملگی فرد

چو حیدر فرد باید شد ز جمله

که تا گردی خلاص از هر طعمه

پس آنگه از فنا هم فانی آید

بصورت هم چو نقش مانی آید

حیاتی یابد از حی یگانه

کز آن باقی بماند جاودانه

پس آنگه بیند او نوری چو مینا

نداند این سخن جز مرد دانا

نهانیها عیان بیند در آن نور

بسی نام ونشان بیند در آن نور

بهمت بگذرد زان جمله برتر

بود خلق جهان را جمله برسر

سلوک راه حق دشوار باشد

کسی داند که او هشیار باشد

بود هم جمع هم ظاهر چنین مرد

وجود او بود در عصر خود فرد

فروزین است منزلهای بس دور

که آرد در نظر آن جمله مستور

نشانی را نشاید باز گفتن

که این توحید می‌باید نهفتن

درین فصل از طریق رمز و ایجاز

بگفتم شرح او را جملگی باز

تو تا از هستی خود در حجابی

نشانی زینکه گفتم درنیابی

مقید تا بعلم و عقل خویشی

ازین ره نه یکی باشی نه بیشی

مگر علمی ببخشندت خدائی

که یابی از خودی خود رهائی

از آن علم ار ببخشندت حیاتی

که یابی در ره دین زان ثباتی

شود مکشوف بر تو این معانی

بدانی یکسر آن راز نهانی

چو سالک نیستی وز اعتقادی

رساند اعتقادت با معادی

بدین گر اعتقاد نیک داری

نخست اندر بیابی رستگاری

مشو زانها که گویند هرچه جارا

نباشد آن نباشد پادشا را

که باشد این سخن عین حماقت

مشو مستغرق شین حماقت

مشو منکر تو بر احوال ایشان

که تادینت نگردد زان پریشان

بخود نتوانی این ره را بریدن

بسر باید بر ایشان دویدن

بود مکشوف و گرددبر تو احوال

شوی فارغ هم از جاه و هم از مال

اگر کشفت نمی‌گردد میسر

بنه رخ را بر آن خاک مطهر

که تا آزاد گردد از کبایر

ببخشندت همه سهو و صغایر

لباس مغفرت پوشی در آن حال

ولی پوشیده باشد بر تو احوال

بوقت مرگ دانی آن معانی

که روشن گرددت راز نهانی

کز آن حضرت کرامتها چه دیدی

چو شربتهای معنی را چشیدی

چو پر کردی ز حضرت جام وصلت

نماند در درونت هیچ علت

هر آنکس گر کند بر تو سلامی

اگر او خود بود محروم و عامی

سعادت یابد و اقبال و توبه

که چون بروی رسد از یار روضه

بسی دارم ازین در معانی

نمی‌گویم که تو نه اهل آنی

زیادت زین نمی‌آرم دگر گفت

درین معنی در تصدیق را سفت

اگر محرم شوی روزی بدانی

شود مکشوف بر تو این معانی

ز آلایش دماغت چون شود پاک

گل تحقیق را بوئی ازین خاک

شود معلومت آنگه سرّ این کار

نماند در درونت هیچ انکار

چو منکر باشی این افسانه خوانی

درین گفتن مرا دیوانه دانی

چو بربستی بخود فرزانگی را

ندانی ذوق این دیوانگی را

منم دیوانه ای مرد یگانه

نخواهم ترک کردن این فسانه

چو دانم ای برادر این فسون را

بجان ودل خریدم این جنون را

طلاق عقل دادم علم بر سر

که باشد این جنون ما را میسر

مبارک بر تو این فرزانگی باد

قرین عالم این دیوانگی باد

تو این معنی ندانی ای برادر

ارادت دار و خوش برخوان و بگذر

بمسکینی توان دانستن این راز

چو مسکین نیستی رو کار خود ساز

چو بربستم در فرزانگی من

بگویم رمزی از دیوانگی من

اگر اهلی ز من این نکته بشنو

بگوش دل یقین ای مرد رهرو

مثال او چو قرص آفتابست

وجودش دائماً پر نور و تابست

ز نورش اهل معنی را قوام است

زبانش اهل صورت را نظام است

حجاب از جانب شخص است دائم

که باشد از غذای نفس قائم

از آن جانب همیشه نور و تاب است

چه جای پرده و جای حجاب است

اگر یک دم حجابی پیش گردد

هزاران فتنه ظاهر بیش گردد

محیط بحر او موجی برآرد

هزاران در و گوهر بر سرآرد

ز بحرش بحر حیوان چون روان کرد

بهر قالب که در شد جان جان کرد

بجای هر گلی دلجوی باشد

چو بینی آب او زین جوی باشد

الف یکتاست لیک اندر معانی

ندانی هیچ تا او را ندانی

معانی جمله موقوفست بروی

نهانی جمله مکشوف است بروی

از آن خالی نباشد هیچ حرفی

معانی دان وجودش را چو ظرفی

بباطن زو بود ترتیب کلمه

ازو ظاهر شودترتیب کلمه

نباشد یک الف یک حرف یک طرف

نه معنی و نه صورت بس کن این حرف

که این از فهم هر غیری بعید است

قریب این سخن اهل سعید است

اگر زین شیوه گویم تا بمحشر

بود یک قطره از آن بحر اخضر

از این شیوه بپردازم سخن را

بنوعی دیگر آغازم سخن را